Realistyczna koncepcja wychowania – wywiad z dr Mikołajem Krasnodębskim

.

Wywiad z dr. Mikołajem Krasodębskim (1976), doktorem filozofii. Nauczycielem akademickim, autorem kilku książek, redaktorem „Zeszytów Naukowych SWPR – Seria pedagogiczna”

Dariusz Zalewski: Jakie według Pana są przyczyny kryzysu pedagogiki europejskiej?

Dr Mikołaj Krasnodębski: Wiadomo, że wychowanie dotyczy człowieka. Pedagogika jako nauka jest autonomiczną dziedziną, która wskazuje (a przynajmniej powinna wskazywać) na zasady wychowania. Jest więc to nauka o zasadach, czyli principiach (archei). Jako nauka o pryncypiach na płaszczyźnie swoich przedzałożeń odnosi się ona do filozofii, a niekiedy nawet do ideologii.

Zarówno współcześni filozofowie, jak i pedagodzy, świadomi tej zależności piszę, że pedagogika jest nauką filozoficzną (M. Gogacz, M. Nowak), a filozofia jest „niepokojem pedagogiki” (S. Sztobryn). Jednak ten związek pedagogiki z filozofią, który na płaszczyźnie przedzałożeń jest faktem, nie tylko daje pedagogice wizję, koncepcję człowieka i jego moralnego działania, ale wiąże się także z konsekwencjami przyjętymi z tych filozofii.

I tu właśnie leży źródło kryzysu współczesnej pedagogiki (ale nie tylko jej!). Po prostu nie wszystkie nurty filozoficzne i głoszona przez nich ontologia, antropologia i etyka, są właściwe dla wychowania człowieka. Szczególnie XIX i XX w. świadczą, iż nie wszystkie nurty i szkoły filozoficzne chronią i rozwijają człowieka, wiele z nich przerodziło się w ideologie, tak bardzo nieludzkie i wrogie człowiekowi.

Nie można zatem bezrefleksyjnie przejmować przedzałożeń filozoficznych w pedagogice. A często wybiera się je jako modne lub popularne, tzn. obecnie dominujące w kulturze, bez dokonania ich krytycznej oceny.

Filozofia od czasów Platona i Arystotelesa dzieli się na idealizm i realizm. To właśnie różnej maści idealizmy, zdeterminowały w dużej mierze nowożytną i współczesną pedagogikę i wydaje się, iż są przyczyną jej kryzysu. Remedium jest zatem powrót do realizmu filozoficznego (zarówno ontologicznego jak i epistemologicznego), wyznaczonego przez Arystotelesa, co w konsekwencji oznacza nawrót do klasycznie rozumianej antropologii i etyki, które tak wiernie popularyzuje Pan na swojej autorskiej stronie internetowej pt. „Edukacja Klasyczna w XXI wieku”.

Sądzę, że największym obecnie wyzwaniem dla filozofii, a zarazem dla pedagogiki są te nurty współczesnej filozofii, które głoszą odejście od tradycyjnie i klasycznie rozumianej filozofii, odrzucają jej metafizykę, antropologię i etykę, promując w zamian relatywizm, sceptycyzm, irracjonalizm i subiektywizm. Mam tu na myśli postmodernizm zapoczątkowany przez szkołę frankfurcką. Na postmodernizmie buduje się obecnie nie tylko teorię wychowania, ale i inne nauki humanistyczne i społeczne.

Dariusz Zalewski: Czy zgodzi się Pan, że lekarstwem na ten stan rzeczy jest powrót do dawnej paidei? Czym właściwie jest paideia?

Dr Mikołaj Krasnodębski: Tak sądzę. Proszę zwrócić uwagę, że starożytne i średniowieczne szkoły, które obok nauczania retoryki, gramatyki, literatury klasycznej, matematyki, muzyki, to właśnie filozofię uznały podstawą swojego nauczania i kształcenia. Była to głównie lektura i komentarz dzieł filozoficznych.

Ten program nauczania był uprawiany do czasów nowożytnych i przyniósł tak wybitne umysłowości jak: Piotr Abelard, Tomasz z Akwinu, Stanisław ze Skarbimierza, Mikołaj Kopernik i wieku innych. Nauczanie a zarazem wychowanie, gdyż były one ze sobą integralnie powiązanie, określa się właśnie mianem paidei.

Czym ona jest? Jest to ideał wszechstronnego, integralnego oraz humanistycznego i moralnego rozwoju człowieka na płaszczyźnie osobowej i wspólnotowej. Grecki termin παιδεία jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego. Etymologicznie pochodzi on od rzeczownika παîς (pais), czyli „dziecko”, który w dopełniaczu liczby pojedynczej brzmi: παιδός (paidos). Rzymianie, którzy przejęli grecką kulturę i filozofię przetłumaczyli go jako: educatio, cultura i humanitas. To nam wiele tłumaczy, gdyż te terminy są bliskie również i naszej kulturze.

Paideia zatem to takie wychowanie człowieka, które nie jest jedynie partykularnym przystosowaniem go do działalności zawodowej, ekonomicznej, czy politycznej. To wszechstronne wychowanie i wykształcenie człowieka, szczególnie na płaszczyźnie moralnej (aretologia i ideał kalokagathii). Paideia ma pozwolić człowiekowi by odkrył on w sobie człowieka, by stał się nim na płaszczyźnie moralnej, gdyż na płaszczyźnie bytowej już nim jest. Paideia to humanizm, który nie jest tylko wiedzą o człowieku, ale „metodą” dojścia do człowieczeństwa, osiągnięcia go. A swoje człowieczeństwo człowiek osiąga przez aktualizację, rozumne ukształtowanie swojej możności zgodnie z jej naturą.

Dlatego Jan Paweł II w przemówieniu do młodzieży szkolnej i akademickiej w Poznaniu (z dn. 3 czerwca 1997, 6 Pielgrzymka od Polski) nawiązując do swojej wypowiedzi w UNESCO, powiedział, że „głównym zadaniem kultury jest wychowanie, a w wychowaniu chodzi o to aby człowiek stawał się bardziej człowiekiem; o to aby bardziej był, a nie więcej miał, aby przez to wszystko, co ma i posiada potrafił bardziej był człowiekiem, aby nie tylko był z drugimi, ale i dla drugich”.

Dariusz Zalewski: Czym jest realistyczna koncepcja wychowania?

Dr Mikołaj Krasnodębski: Tu właśnie dochodzimy do sedna sprawy. Jak już powiedziałem teorie wychowania zależą od założeń (przedzałożeń) filozoficznych lub ideologicznych, które stanowią ich punkt wyjścia. Tradycyjnie filozofię dzieli się na realizm i idealizm (K. Ajdukiewicz), stąd też przedzałożenia mają właśnie taki charakter, są idealistyczne lub realistyczne (wydaje się, że niniejszy podział nie jest do końca czytelny, ponieważ często potoczne lub ideologiczne użycie tych terminów jest dalekie od ich właściwego znaczenia, np. marksizm uznaje się za realizm). Dzieli je się następnie na: epistemologiczne i ontologiczne.

Realizm epistemologiczny uznaje, że pierwszoplanowo poznajemy rzeczywistość, a dopiero wtórnie sam proces myślenia i własną świadomość, przeżycia. Rzeczywistość oddziałuje na poznającego człowieka, „odciska” się w jego zmysłowo-umysłowych władzach poznawczych. Realizm ontologiczny (metafizyczny), głosi zaś, że istnienie bytu jest niezależne od myślenia.

Za K. Ajdukiewiczem wyróżnia się realizm naiwny i krytyczny. Realizm krytyczny (w przeciwieństwie do naiwnego) po dokonaniu refleksji epistemologicznej i rozważeniu stanowiska idealistycznego, dokonuje jego krytyki, przyjmując niezależne od myślenia istnienie bytu. Realizm krytyczny stanowi punkt wyjścia moich rozważań. Tak ujęty realizm jest przeciwieństwem teoriopoznawczego i metafizycznego idealizmu.

Idealizm epistemologiczny głosi pierwszeństwo myślenia przed poznaniem, zaś idealizm ontologiczny – pierwszeństwo myśli, idei przed tym, co realne. Idealizm redukuje więc realną rzeczywistość do przeżyć umysłu poznającego lub jego konstrukcji. Idealizm epistemologiczny dzieli się na immanentny (G. Berkeley, D. Hume) i transcendentny (I. Kant), zaś idealizm metafizyczny na subiektywny (G. Berkeley) i obiektywny (G. W. F. Hegel, K. Marks). Jak widać, idealizm ma bardzo bogatą tradycję i jest dominująca propozycją.

Realistyczną filozofię wychowania zarysowałem w książce pt. Człowiek i paideia, do lektury której z tego miejsca serdecznie zachęcam. W moim przekonaniu reprezentują ją: Arystoteles, Tomasz z Akwinu, J. Woroniecki, W. F. Bednarski, M. A. Krąpiec, K. Wojtyła i M. Gogacz oraz wielu innych współczesnych badaczy, których nie sposób przytoczyć tu wszystkich.

Dariusz Zalewski: W wydanej ostatnio książce o historii myśli greckiej wyróżnia Pan jej główne nurty. Czym różni się sokratejsko-plotyński sposób wychowania od arystotelowskiego?

Dr Mikołaj Krasnodębski: W książce pt. Zarys dziejów ateńskiej historii wychowania. Paideia od Sokratesa do Zenona przedstawiłem filozofię wychowania: Sokratesa, sokratyków mniejszych, w tym Diogenesa z Synopy, Platona, Arystotelesa, Epikura oraz Zenona z Kition. Paideię Plotyna planuję przedstawić w kolejnym tomie, nad którym pracuję. Paideia tego autora wpisuje się oczywiście w sokratejsko-platońską filozofię wychowania, która jest paideią relacji. Jest to też wyraźna cecha wielu współczesnych teorii wychowania.

Istotą tego nurtu jest platońska teoria relacji pomiędzy światem idei a niedoskonałym człowiekiem, który jest duszą uwięzioną w ciele. W konsekwencji na płaszczyźnie wychowania człowiek ma za zadanie kierowanie się do często nieosiągalnych wzorów i ideałów. Przypomnijmy, że Platon w siódmym Liście przyznaje, że jego idee są pojęciami. Pedagogika wypracowana na jego antropologii i aksjologicznej etyce, jest więc dążeniem do modeli, pojęć, idei. Traci wobec tego kontakt z rzeczywistością, realnym człowiekiem, a do tego istnieje niebezpieczeństwo manipulowania osobami i samymi wzorami, ideami.

Tu ideologia, która jest światopoglądem o określonym programie społecznym, często zagospodarowuje tę przestrzeń, stąd uwikłanie pedagogiki w różne ideologie.

Poza krytyką, należy dodać, że sokratejsko-platoński model wychowania podkreśla jednak aretologiczny wymiar pedagogiki, stąd i w nim można znaleźć cenne przesłania, tworzące ważny impuls dla klasycznie rozumianej paidei.

Arystotelesa teoria wychowania oparta na jego metafizyce substancji, głoszącej realizm, domaga się kontaktu z osobą. Głosi prymat osoby przed wytworami, ideami, zaś środkiem na którym ma rozwijać się osoba są osobowe relacje. Szczególnie polecam tu prace Mieczysława Gogacza, poruszające problematykę osobowych relacji istnieniowych.

Stagiryta w swoim genialnym dziele, które doliczyło się chyba najliczniejszych komentarzy po Biblii, mianowicie w Etyce nikomachejskiej omawia moralny i aretologiczny wymiar ludzkiej paidei. Uważam, że jest on wciąż aktualny, o czym często pisałem. Jego propozycję dopracował o metafizykę esse Tomasz z Akwinu, dając nowe perspektywy realistycznej paidei.

Dariusz Zalewski: Dla Greków cnota nie miała charakteru nadprzyrodzonego? Czy można mieć cnotę męstwa nie znając Chrystusa?

Dr Mikołaj Krasnodębski: Jak Czytelnicy „Edukacji Klasycznej w XXI wieku” wiedzą dzięki Pańskim publikacjom, cnota, którą starożytni Grecy określili trudnym do przełożenia na języki nowożytne terminem άρετή (arete), to umiejętność, sprawność moralnego działania, która wyraża się w wyborze obiektywnego i godziwego dobra. Bez cnoty nie ma zatem klasycznie rozumianej paidei, wychowania charakteru, uprawy intelektu, woli i uczuć. Właśnie o tej problematyce piszą Platon i Arystoteles, stoicy i epikurejczycy, wskazując na właściwe im wizje wychowania człowieka.

Pierwotnie męstwo identyfikowano jako „cnotę walki”. Według Cycerona „męstwo to świadome i rozważne stawianie czoła niebezpieczeństwom oraz znoszenie cierpień”, zaś Arystoteles umieszcza męstwo jak środek między strachem a brawurą, czyli nieuzasadnioną odwagą. Męstwo wiąże się z opanowaniem lęku i strachu, które rodzą się jako następstwo zagrożenia zdrowia i życia.

Męstwo ma chronić nas przed zwątpieniem, załamaniem, czy wyborem łatwiejszej, ale za to niekoniecznie słusznej drogi. Stąd męstwo odnosi się do trudności, które występują na drodze do wybranego przez nas dobra, lub które uniemożliwiają uniknięcie jakiegoś zła. Stąd męstwo odpowiedzialne jest za uczucia, by człowiek pod ich wpływem nie poddał się zwątpieniu, by nie opanował go lęk, strach. Skutkiem tej sprawności jest stałość uczuć, cierpliwość, poświęcenie. Męstwo więc pozwala człowiekowi na postępowanie zgodne z rozumem.

Czy można mieć męstwo nie znając Chrystusa? Tak i nie. Tak, ale tylko na płaszczyźnie naturalnej. Jednak obok natury jest jeszcze łaska. Dlaczego pierwsi chrześcijanie posiadali tyle heroizmu, umierając podczas prześladowań, które miały miejsce nie tylko za czasów Nerona, znane nam z sienkiewiczowskiego Quo vadis. Tertulian mówił, że „krew męczenników jest posiewem nowych chrześcijan”. To jest płaszczyzna nadprzyrodzona, ubogacona przez dary Ducha Świętego. W tym znaczeniu i na tej płaszczyźnie nie można być mężnym bez Chrystusa (przykład bł. ks. Jerzego Popiełuszki). Należy jednak dodać, że męstwo to nie tylko „cnota walki” i męczeństwa, ale przede wszystkim cnota „codzienna”, wyrażająca się w wytrwałej pracy, pokonywaniu przeciwności, zwątpienia, ciągłej metanoi. Zatem propagowanie „idei” edukacji klasycznej jest także formą męstwa!

Tomasz z Akwinu, najwybitniejszy filozof i teolog XIII wieku na płaszczyźnie naturalnej i etycznej wiążąc męstwo w wielkodusznością dopowie, że cnota ta powoduje, że człowiek zmierza do wielkich czynów. Jej przeciwieństwem jest małoduszność, którą specjaliści określają „kompleksem niższości” (S. Bełch) oraz zarozumiałość i próżność. Zarozumiałość może mieć miejsce, gdy człowiek uzurpuje sobie nie przynależące jemu honory i cześć lub gdy pragnie czci dla zaspokojenia własnych żądz. Próżność zaś to niezgodne z rozumem pożądanie pochwały. Akwinata zalicza próżność do wad moralnych i wymienia inne wady, od niej pochodzące – 1) chełpliwość (postawa intelektu charakteryzująca się niedopuszczaniem prawdziwych wiadomości i opinii, i pozostawaniem przy swoich mniemaniach), 2) niezgodę (postawa woli analogiczna do chełpliwości), 3) przekora (upór przejawiający się w słowach, wygłaszanych opiniach), 4) i nieposłuszeństwo (brak właściwego współdziałania z innymi, zwłaszcza z przełożonymi).

Ponadto Tomasz wymienia jako kolejne „części” męstwa: wielmożność, która jest przeciwieństwem sknerstwa oraz wytrwałość. Wytrwałość jest przeciwieństwem wady niewytrwałości, ale nie jest też uporem. Wskazuje on na dwie przyczyny niewytrwałości. Są to: przyzwyczajenie do przyjemności, które powoduje, że człowiek nie może znieść braku oraz brak odpowiednich dyspozycji psychiczno-cielesnych.

Tomasz pisze także o uporze, przez który rozumie przesadną niezłomność. Polega ona na większym zaangażowaniu w sprawę i ofiarności, niż ona faktycznie wymaga. Męstwo więc na płaszczyźnie wychowania i etyki uczy pokory i wielkoduszności, czyli jest sprawnością w opanowaniu nieuzasadnionej ambicji i poczucia niższej wartości.

Sprawność ta pomaga zgodnie z rozumem i bez względu na przeszkody dążyć do rzeczy wielkich i godnych czci. Godne polecenia są tu opracowania Jacka Woronieckiego i Wojciecha Feliksa Bednarskiego, którzy podejmują te zagadnienia.

Dariusz Zalewski: Na czym polega „duchowa elegancja”?

Dr Mikołaj Krasnodębski: Termin „duchowa elegancja” został użyty przez Prof. Mieczysława Gogacza w wywiadzie opublikowanym na łamach tygodnika Polityki (w dniu 27 grudnia 1986). Następnie w latach 90-tych odnajdujemy go w licznych publikacjach M. Gogacza, niejako na marginesie jego rozważań, jako „hasło” przy pomocy, którego podsumowywał on swoje badania z zakresu antropologii, etyki, ascetyki i pedagogiki. Następnie został on zasymilowany przez Jego uczniów.

Do upowszechniania się „duchowej elegancji” przyczynił się wywiad, który przeprowadzili z Gogaczem: P. Manelski i J. Wróblewski (Wybierzcie duchową elegancję, „Być sobą” 1/1998, s. 8-9). W ostatnich latach coraz częściej można zaobserwować nawiązania do gogaczowej „duchowej elegancji”. W dniu 23 lutego 2007 r. Koło Filozoficzne USKW zorganizowało sympozjum naukowe zatytułowane Profesor Mieczysław Gogacz jako arbiter duchowej elegancji, z kolei sam Profesor z okazji zjazdu absolwentów Wydziału Filozofii ATK (16 czerwca 2007) w wystosowanym liście z tej okazji przypomniał o duchowej elegancji.

Podczas obchodów 83. urodzin Gogacza, zostało zorganizowane sympozjum naukowe pt. Tomizm konsekwentny, podczas którego szanowny jubilat ponownie wrócił do tej problematyki oraz odnieśli się do niej zebrani uczestnicy .

Czym jest duchowa elegancja? Jak już zostało powiedziane stanowi ona zwieńczenie humanistycznej filozofii M. Gogacza. Jej synonimem może być mądrość, uprawa intelektu, paideia, kultura, wolność. O duchowej elegancji stanowi wierność obiektywnej prawdzie i faktycznemu dobru, co jest zadaniem i zarazem wyzwaniem każdego człowieka. Tak właśnie definiuje ją sam Mistrz: „(…) wierność prawdzie i dobru stanowi istotę szlachetności. Tę szlachetność często określam mianem duchowej elegancji. Duchowa elegancja jest więc stałą wiernością prawdzie i dobru. Duchowa elegancja to był zarazem nasz „prywatny” program wychowawczy w czasach, gdy dominował upór w fałszu, nazywany przez św. Tomasz zakłamaniem. Ta duchowa elegancja jest – jak sądzę – znakiem rozpoznawczych absolwentów filozofii w ATK” (List do absolwentów Wydziału Filozofii ATK).

Duchowa elegancja wyraża się także w otwartości na osoby, w roztropnym zaufaniu im. Wiąże się zatem z teorią osobowych relacji. Właśnie na tej płaszczyźnie jest najbardziej widoczna i tu można jej doświadczyć w humanistycznym spotkaniu osób, które przeradza się w ich obecność.

Zaproszony przez mojego Przyjaciela – Pana Pawła Manelskiego oraz Pana Redaktora Krzysztofa Arsenowicza z Polskiego Radia w Chicago przeprowadziłem z nimi cykl audycji radiowych poświęconych właśnie polskiej filozofii i paidei, uprawie intelektu i kultury. Na ich podstawie powstała książka pt. W poszukiwaniu duchowej elegancji, będąca też formą podziękowania naszemu Mistrzowi, w jego 85. urodziny (11 listopada 2011). Właśnie uprawa kultury jest zadaniem filozofa, a jak powiedział bł. Jan Paweł II: „kulturę można tylko zachowywać, tworzyć ją”.

Bardzo dziękuję Panu za rozmowę, zaś Czytelników „Edukacji Klasycznej w XXI wieku” zapraszam do lektury swoich prac oraz do krytycznej dyskusji na temat filozoficznych podstaw wychowania.

Dariusz Zalewski: Ze swej strony również dziękuję za wyczerpujące i inspirujące wypowiedzi na temat podstaw rozumienia paidei.

_______________________________________________________________

Gdzie można nabyć książki  dr. Mikołaja Krasnodębskiego?

„Człowiek i paideia”, wyd. 2: bezpośrednio w wydawnictwie, tanio i szybko:

http://www.swpr.edu.pl/index.php?zakladka=uczelnia&page=wydawnictwo [pozycja nr 15. Na stronie dostępne są też „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna”].

„Zarys dziejów ateńskiej historii wychowania”:

.

„W poszukiwaniu duchowej elegancji” – informacja po kliknięciu w link:

http://www.mikolaj-krasnodebski.pl.tl/W-POSZUKIWANIU-DUCHOWEJ-ELEGANCJI.htm.

Najważniejsze publikacje naukowe M. Krasnodębskiego z zakresu filozofii wychowania:

1. Antropologia i etyka podstawą filozofii wychowania, „Pedagogika społeczna. Profilaktyka – Pomoc –Resocjalizacja – Animacja środowiskowa”, 3/2005, s. 7-29.

2. O realistyczną filozofię wychowania. Idealizm i realizm punktem wyjścia w pedagogice, „Studia Philosophiae Christianae”, 42 (2006) 2, s. 45-64;

3. [hasło] Tomizm, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, red. T. Pilcha, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2007, s. 705-712.

4. Ochrona osób w edukacji plastycznej i arteterapii Tomasza Rudowskiego, „Cogitatus Collegium Varsaviense”, 5/2008, s. 132-145.

5. [książka] Wprowadzenie, w: T. Rudowski, Studia nad arteterapią w ujęciu aksjologiczno-psychologicznym, Wydawnictwo UW, Warszawa 2009, s. 7-27.

6. Formowanie doskonałego człowieka w filozofii wychowania Sokratesa i Platona, „Opieka-Wychowanie-Terapia”, 1-2 (73-74) 2008, s. 10-22.

7. [książka] Człowiek i paideia. Realistyczne podstawy filozofii wychowania, Wydawnictwo SWPR, Warszawa 2008, ss. 464.

8. Человек и пайдея. Реалистические основы философии воспитания, „Studia Leopoliensia”, Lwów, 2/ 2009, s. 171-178.

9. [współautor: Michał Zembrzuski] Wychowanie intelektu jako celowościowe uporządkowanie jego funkcji, „Horyzonty wychowania” 8 (15) 2009, s. 53-75, 283-284, 286.
10. [książka] Człowiek i paideia. Realistyczne podstawy filozofii wychowania, Wydawnictwo SWPR, Warszawa 2009, wydanie 2, ss. 484.
11. Pedagogika Jacka Woronieckiego i Feliksa Wojciecha Bednarskiego jako egzemplifikacja etyki tomizmu tradycyjnego, „Studia Ełckie” 11/2009, s. 29-58.

12. Trzy pedagogiki (Mieczysław Gogacz – Stanisław Gałkowski – Marian Nowak). Próba krytycznego porównania stanowisk, „Zeszyty Naukowe SWPR. Seria Pedagogiczna”, 1/2009, s. 23-50.

13. [rec.] Barbara Kiereś, O personalizm w pedagogice. Studia i szkice z teorii wychowania, Lublin 2009, „Zeszyty Naukowe SWPR. Seria Pedagogiczna”, 1/2009, s. 137-146.

14. O możliwości zbudowania realistycznej filozofii wychowania w oparciu o personalizm i tomizm, „Horyzonty wychowania” 16 (8) 2009, s. 137-168.

15. Arystotelesa teoria wychowania, „Opieka-Wychowanie-Terapia” 1-2 (77-78) 2009, s. 15-27.

16. Epikura filozofia wychowania. Wprowadzenie do tematu, „Pedagogika Filozoficzna on-line” 1 (4) 2010, s. 64-83:

17. Über die realistische Pädagogik in Polen, „Studia Ełckie“ 12/2010, s. 47-58.
18. Pedagogické praktikovanie teórie poznania nevýrazného (cognitio confusa) a reči srdca (sermo cordis) „Disputationes Scientificae Universitatis Catholicae in Ružomberok” 1(2011)11, s. 60-78.

19. [wprowadzenie do książki] Tomasz Rudowski’s protection of persons in education and artistic therapy (Introduction), w: Tomasz Rudowski, Scientific bases of artistic education with art-therapy, Wydawnictwo UW, Warsaw 2011, p. 5-16.

20. [tłumaczenie na j. polski] Ch. Wulf, Einführung in die pädagogische Anthropologie, Belz Verlag, Weinheim und Basel 1994, s. 7-21, „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna“ 2-3/2010-11, s. 13-34.

21. [rec.] Personalistyczny wymiar filozofii wychowania, red. A. Szudra, K. Uzar, Lublin 2009, ss. 392, „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna” 2-3/2010-2011, s. 227-231.

22. [rec. ] S. I. Możdżeń, Historia wychowania do 1795, Sandomierz 2006, ss. 440, „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna“ 2-3/2010-2011, s. 232-236.

23. [sprawozdanie] Sprawozdanie z IV Międzynarodowej Konferencji Pedagogiki Filozoficznej w Łodzi (22-24 listopada 2010), „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna” 2-3/2010-2011, s. 241-245.
24. Основы метафизики в математических взглядах Платона, „Дидактика математики: проблеми і дослідження (Didactics of Mathematics: Problems and Investigations)” 35/2011, s. 21-26.

25. [książka] W poszukiwaniu duchowej elegancji. W Polskim Radio w Chicago z dr. Mikołajem Krasnodębskim rozmawiają Krzysztof Arsenowicz i Paweł Manelski, Chicago-Warszawa 2011, s. 17-41 i nn.

26. [książka] Zarys dziejów ateńskiej historii wychowania. Paideia od Sokratesa do Zenona, Wydawnictwo Naukowe DIFIN, Warszawa 2011, ss. 188.

27. [rec.] W. Chudy, Pedagogia godność. Elementy etyki pedagogicznej, opracowanie A. Szudra, Lublin 2009, „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna” 4/2012.

28. [praca zbiorowa] Współczesne interpretacje klasyczną paideią. Próba sformułowania realistycznej filozofii wychowania. IV Międzynarodowa Konferencja Pedagogiki Filozoficznej w Łodzi, 22-24.11.2010, w: Pedagogika Filozoficzna, t. 4, pod red. S. Sztobryna, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2012.

    29. [redakcja] „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna”, 1/2009, ss. 153.

    30. [redakcja] „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna”, 2-3/2010-2011, ss. 257.

    31. [redakcja] „Zeszyty Naukowe SWPR – Seria Pedagogiczna”, 4/2012 (w przygotowaniu).

ZAMÓW KSIĄŻKĘ