.
Kształtowanie sprawności moralnych(cnót) jest podstawą klasycznego wychowania. Poniżej przedstawiam jak krok po kroku uformować cnotę. Przy czym ten tekst traktuję, jako podsumowanie i usystematyzowanie wiedzy na ten temat, która rozproszona jest po wielu artykułach na tym blogu.
Zanim przejdę do meritum kilka ogólnych informacji na temat cnót. Na ich znaczenie w wychowaniu zwracali już uwagę filozofowie Grecy, między innymi Arystoteles i Platon. Później ich idea została rozwinięta przez pisarzy katolickich.
Najogólniej rzecz ujmując: cnota jest dyspozycją do dobrego działania.
Przykładowo, dzięki łagodności łatwiej przychodzi nam panowanie nad nerwami. Z kolei brak tego usprawnienia będzie skutkował uleganiem „złym humorom” i utratą panowania nad sobą.
Cnoty naturalne, nadprzyrodzone, doskonałe i niedoskonałe
Sprawności moralne mogą mieć → charakter nadprzyrodzony, gdy są dane przez Łaskę, oraz naturalne – wypracowane samodzielnie. Jeśli powstają na bazie predyspozycji naturalnych i funkcjonują, jakby w oderwaniu od pozostałych, to w takich przypadkach mówimy o cnotach niedoskonałych.
Jeżeli zaś łączą się z pozostałymi i wspierają wzajemnie, to → wtedy są doskonałe. Mając zatem łatwość panowania nad nerwami, ale przy tym będąc egoistą i człowiekiem nie znającym cnoty sprawiedliwości można być patologicznym przestępcą. Dlatego taka łagodność będzie sprawnością niedoskonałą.
Cnota a nawyk
Rzecz ważna – cnotę należy odróżnić od nawyku. Nawyk to działanie nieświadome, automatyczne, które nie uwzględnia okoliczności. Cnota zaś zawsze jest → świadomym wyborem i jeżeli nawet pojawiają się w jej ramach pewne elementy nawykowe, to zawsze są podporządkowane rozumowi.
Na przykład, wiedząc, że obżarstwo jest wadą przeciwstawiającą się umiarkowaniu w jedzeniu i piciu, świadome wypracowanie pewnych pozytywnych nawyków żywieniowych, będzie wspierało cnotę w tym zakresie.
Schematy kształtowania sprawności
Kształtowanie poszczególnych sprawności można rozpocząć w dzieciństwie (wskazane), ale też w życiu dorosłym. W tym drugim przypadku musielibyśmy zaproponować nieco inny schemat ich formowania.
Gdy mamy bowiem do czynienia z maluchem, to należy rozpocząć od tworzenia dobrych przyzwyczajeń. Od takich przyzwyczajeń do uformowania pełnej cnoty droga jeszcze daleka, ale praktycznie jest to jedyny, racjonalny sposób, by w ogóle osiągnąć cel.
Dziecko podąża za instynktami. Poszukuje tego co łatwe i przyjemne. Tym samym szybko uczy się negatywnych przyzwyczajeń, utrwala słabości, wady (np. lenistwo). Trudno zatem oczekiwać, aby np. chętnie sprzątało po sobie.
Dlatego na początku będziemy mieli problem, aby młodego człowieka do czegokolwiek przekonać. Zanim uda nam się ta sztuka ma po prostu słuchać naszych poleceń.
Nawet jeśli do końca nie rozumie ich znaczenia. Zrozumienie przyjdzie z czasem, a wypracowane w międzyczasie przyzwyczajenia pomogą w tym procesie.
Cnota wymaga zrozumienia i świadomości działania. W przypadku, który tu opisuję dopiero się tworzy. Warto zwrócić uwagę, że gdy dziecko nabędzie pewnej łatwości w pokonywaniu słabości (np. lenistwa) łatwiej da się przekonać do sensowności, np. sprzątania po sobie.
Przekora bowiem zazwyczaj nie bierze się z „przekonań” (o które w tym wieku trudno), ale jest motywowana konkretną słabością czy wadą. Dopiero jej pokonanie pozwala „odblokować” rzekome „przekonania”.
Schemat jest zatem następujący:
- tworzenie przyzwyczajeń,
- przekonywanie, tłumaczenie,
- otwieranie na Łaskę Bożą (bez tego cnota nie nabierze charakteru nadprzyrodzonego).
Alternatywny schemat postępowania byłby następujący:
- przekonywanie,
- przyzwyczajenie,
- otwieranie na Łaskę Bożą,
Jest on trudniejszy, dłuższy, a często wręcz niewykonalny, bo dziecko szuka różnych uzasadnień swego lenistwa, by tylko nie podjąć działań, do których jest namawiane przez rodziców. Jeżeli zatem będziemy czekali aż dziecko da się przekonać, np. do sprzątania pokoju, może to trochę potrwać.
Pytanie: kto będzie w tym czasie sprzątał pokój?
W przypadku osoby dorosłej, świadomej tego, że chce uformować cnotę, niewątpliwie pierwszym działaniem powinno być:
- otwarcie się na Łaskę Bożą,
- tworzenie kontrolowanych przyzwyczajeń,
- regularne motywowanie się.
Zrozumienie konieczności postępowania w taki a nie inny sposób przychodzi wraz z pomysłem na podjęcie pracy nad uformowaniem danej cnoty. Dlatego etap przekonywania w zasadzie w tym przypadku nie istnieje – ważne będzie stałe motywowanie.
Poszczególne kroki prowadzące do uformowania sprawności
Przejdźmy teraz już do konkretnych działań, które powinniśmy podjąć, aby uformować u dziecka daną cnotę. (Skoncentrujemy się bowiem na kształtowaniu sprawności u dzieci, a nie u osób dorosłych).
Wspomniane działania oparte będą na trzech filarach formowania cnót: tworzeniu przyzwyczajeń, uświadamianiu znaczenia danego działania i otwieraniu na Łaskę Bożą.
Przyzwyczajanie
Przyzwyczajenie zawsze wiąże się z jakimś wyrzeczeniem, przełamaniem własnej słabości, jak choćby lenistwa. Ale może dotyczyć również unikania np. różnych form obżarstwa czy przesiadywania przed telewizorem lub /i komputerem.
Naszym celem będzie wyrobienie pierwszych pozytywnych przyzwyczajeń.
Pamiętajmy, że samo przyzwyczajenie nie jest jeszcze cnotą, stanie się nią dopiero, gdy dziecko przekonana się do określonych działań i będzie je świadomie oraz dobrowolnie wykonywało.
1. Zachęty i przestrogi
Najpierw spróbujmy zachęcić do podjęcia określonych działań (np. sprzątania po sobie). Dzieci różnie reagują, dlatego być może wystarczy ta forma, czyli zachęcanie i – ewentualnie – przestrzeganie przed negatywnymi konsekwencjami braku słuchania rodzicielskich wskazówek.
Koncentrujmy się na dobrych przyzwyczajeniach, a jednocześnie zwalczajmy negatywne, jak np. jedzenie słodyczy, obżarstwo fastfoodowe, nieracjonalne korzystanie z mediów itp.
2. Wprowadzenie zasad, regulaminu
Jeśli zachęty i przestrogi nie działają należy wprowadzić ogólny regulamin obowiązujący w domu. Dzięki niemu dziecko uświadomi sobie, że nie tylko ono wykonuje pewne zadania, ale swoje obowiązki mają wszyscy.
O ile bezpośrednie uwagi i nakazy mogły sprawiać wrażenie „prześladowań”, to regulamin nie budzi już w tym kontekście żadnych złudzeń – obowiązuje wszystkich.
3. Nie ustępuj, gdy domaga się wyjątków
Dziecko może formalnie chcieć mimo wszystko wymigać się od realizacji zaleceń regulaminu, dlatego może pytać, dyskutować, szukać wyjątków.
Musimy być konsekwentni i nie ustępować.
4. Nadzór
Być może w niektórych sytuacjach będzie konieczne zastosowanie szczególnego nadzoru, aby przyzwyczaić dziecko do wykonania określonych obowiązków.
W tym przypadku będziemy musieli poświęcić więcej czasu na uformowanie danego przyzwyczajenia. (Szerzej na ten temat w moim kursie → Mocarz zmiany.)
Przekonywanie, tłumaczenie
Świadomość i dobrowolność działania w kierunku realizacji jakiegoś dobra jest warunkiem pojawienia się cnoty. Załóżmy, że dziecko ma już pewne przyzwyczajenia, ale wykonuje je niechętnie.
Teraz musimy przekonać syna/córkę, że to działanie ma sens.
5. Przekonuj w różnych, codziennych sytuacjach
Przekonywanie ←ma dotyczyć cnoty, którą aktualnie kształtujemy u dziecka. Jeżeli zatem pracujemy nad umiarkowaniem w jedzeniu i piciu, to w codziennych rozmowach systematycznie nawiązujemy do tego tematu, wskazując na konieczność unikania grymaszenia itp.
Do przekonywania wykorzystujmy różne sytuacje życiowe: podróż do szkoły, oglądanie telewizji, wspólne prace domowe.
Przy tym unikajmy przekonywania przez strofowanie. Niech raczej przybiera ono formę codziennej „dobrej rady”. Niech Twoim celem będzie, by przynajmniej raz dziennie dostarczyć synowi jakiś argument na rzecz danej cnoty.
6. Zostań wzorem
Truizmem jest powtarzanie, że słowa uczą, a przykłady pociągają. Jeżeli w przypadku jakiejś cnoty nie jesteśmy w stanie dać przykładu, to jej uformowanie u dziecka staje się w zasadzie niemożliwe.
Dlatego nie należy zapominać, że wychowanie jest również samowychowaniem.
7. Wspólne czytanie
Poglądy człowieka kształtują się od najmłodszych lat. Dlatego ważny jest dobór lektur do czytania w dzieciństwie.
Przykłady dobrych zachowań bohaterów bajek będą kształtować poglądy dzieci w danym zakresie. Przynajmniej przez pewien czas.
Czytanie dzieciom w czasie, gdy same jeszcze tego nie potrafią, będzie szczególnie istotnym zadaniem.
8. Wybór lektur
Gdy maluchy zaczną dorastać nie możemy zapominać o czytaniu. Musimy podsuwać im do samodzielnego czytania odpowiednie książki.
Te książki utwierdzą ich w odpowiednich przekonaniach moralnych i pomogą w ukształtowaniu konkretnej sprawności → Lista książek dla dzieci młodzieży
9. Automotywacja
Chodzi o wzbudzenie zainteresowania pewnymi ideami, zachowaniami, organizacjami, które będą sprzyjały automatycznemu wyzwalaniu motywacji do pracy nad charakterem.
Przykładem może być np. zaszczepienie fascynacji szermierką (która popchnie w kierunku zainteresowania honorem rycerskim), harcerstwo (będzie zachęcało do regularnej pracy nad sobą) czy po prostu szczere przebudzenie religijne.
Takim automotywatorem może być także nawyk czytania książek, który odpowiednio pokierowany, wesprze pracę nad charakterem poprzez odpowiednią lekturę.
10. Dobór znajomych i cenzura medialna
Wybór książek, filmów, kontrola internetu, odpowiedni dobór znajomych, to wszystko będzie osłabiało lub wzmacniało motywację w zakresie kształtowania cnót.
Punkt ten jest w zasadzie decydujący. Od tego, jak sobie z nim poradzimy, w dużej mierze zależy powodzenie formowania cnót.
▶ KLASYCZNE WYCHOWANIE W PRAKTYCE
- jeśli jesteś ciągle zmęczona i brak Ci czasu na zajmowanie się dziećmi,
- jeśli nie masz pojęcia, jak radzić sobie z ich: lenistwem, agresją, marudzeniem, nadwrażliwością, bałaganiarstwem, grymaszeniem przy jedzeniu, przesiadywaniem przed komputerem, itp.
- jeśli nie potrafisz przekonująco stawiać wymagań i żądać posłuszeństwa, ,
- jeśli szukasz metody wychowawczej ugruntowanej w tradycji, ale rozumiejącej problemy współczesności,
- jeśli chcesz mieć gotowy plan do działania, a nie rozważania w rodzaju: „co by było gdyby?”
- to ten PROGRAM JEST DLA CIEBIE
11. Kształcenie formalne
To o czym pisałem dotychczas związane jest z ogólnie rozumianym wychowaniem domowym. Oprócz niego powinniśmy mieć plan nauczania, który w sposób systematyczny ukształtuje umysł naszego dziecka i pomoże w formowaniu sprawności moralnych.
Tutaj ważny będzie wybór → odpowiedniej szkoły lub kształcenie domowe z właściwym programem nauczania.
Otwieranie na Łaskę
Formowanie cnoty następuje nie tylko w wymiarze naturalnym. Niezwykle istotny jest jej wymiar nadprzyrodzony, który wiąże się z szeregiem działań sprzyjających otwieraniu się dziecka na wpływ Łaski Bożej.
12. Odpowiednia formacja religijna
Aby młody człowiek postrzegał swoje zachowania w kontekście nadprzyrodzonym musi mieć odpowiednią formację religijną.
Chodzi tu nie tylko o regularne uczestnictwo we Mszy św. czy o modlitwę, ale o stosowne do wieku poszerzanie wiedzy religijnej.
13. Regularna modlitwa dziecka
Dbajmy, aby modlitwa nie stała się nic nie znaczącym rytuałem. Niech praktykuje różne formy modlitwy, np. o wsparcie do Anioła Stróża, patrona, świętych.
Wprowadźmy wspólną modlitwę domową, np. wieczorny różaniec.
Ważnym zadaniem będzie uświadomienie dziecku→ konieczności modlitwy w intencji, np. cnoty, silnego charakteru itp
14. Systematyczna spowiedź
Systematyczne przystępowanie do spowiedzi i komunii formuje cnotę nie tylko w wymiarze nadprzyrodzonym, ale również naturalnym. →Spowiedź daje motywację duchową, ale także wzmacnia naturalną.
Zazwyczaj po kilku miesiącach od Pierwszej Komunii zainteresowanie rodziców sposobem przystępowania dziecka do spowiedzi i komunii słabnie.
To błąd. Musimy zadbać, by syn/córka chodził/a do Eucharystii i spowiedzi regularnie (minimum raz w miesiącu) i by zawsze było to autentyczne przeżycie duchowe.
Podpowiadajmy, na które grzechy powinien/a zwracać szczególną uwagę przy konfesjonale.
15. Przyjęcie cierpienia i ofiarowanie go w dobrej intencji
Praktykowanie cnót wiąże się z pokonywaniem własnych słabości, a to z kolei z jakąś formą cierpienia. Namawiajmy najmłodszych do ofiarowywania tych wyrzeczeń i codziennych cierpień w konkretnej intencji.
Ideałem byłoby, aby te wyrzeczenia dotyczyły konkretnych sprawności moralnych.
* * *
To tylko ważniejsze działania, które musimy podjąć, aby uformować cnotę u naszego dziecka. Aby tego dokonać musi zostać spełniony pewien podstawowy warunek: powyższe działania powinny być realnie praktykowane. Sama wiedza o ich istnieniu nic nie daje. (→ Praktyczny plan formowania cnót>TUTAJ)
Ponadto trzeba je realizować z roztropnością. Każda sytuacja wychowawcza jest inna i w związku z tym czasami wymaga zdecydowanego działania, a czasami zrobienia krok w tył, by następnie zrobić duży krok do przodu.
Foto: Pixabay
ZAMÓW KSIĄŻKĘ
